ਡਾਕੂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਲਈ ਫੌਜ ਬੁਲਾਉਣੀ ਪਈ, 80 ਮੁਕਬਾਲਿਆਂ ’ਚ ਪੁਲਿਸ ਨਾ ਫੜ੍ਹ ਸਕੀ, ਉਸ ਦੇ ਡਕੈਤ ਬਣਨ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀ

ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦ ੇ ਭਿੰਡ ਸ਼ਹਿਰ ਦ ੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣ ੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਾਰ ਉੱਥ ੇ ਬਹੁਤ ਸੋਕ ਾ ਪਿਆ ਸ ੀ ਜਿਸ ਕਰਕ ੇ ਪਿੰਡ ਰਾਮਪੁਰ ਦ ੀ ਸਾਰ ੀ ਖੜ੍ਹ ੀ ਫ਼ਸਲ ਸੁੱਕ ਗਈ।

ਅਚਾਨਕ ਅੱਠ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆ ਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਕ ੇ ਰੁਕੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾ ਂ ਉੱਤ ੇ ਲੱਦੀਆ ਂ ਬੋਰੀਆ ਂ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਭਰ ੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਗੱਡ ੀ ਵਾਲ ਾ ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਜਿਹ ਾ ਸੁਨੇਹ ਾ ਲ ੈ ਕ ੇ ਆਇਆ ਸ ੀ – ‘ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਵੱਲੋ ਂ ‘

ਕੈਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਆਪਣ ੀ ਕਿਤਾਬ ‘ ਟੇਲਜ਼ ਆਫ਼ ਮਾਨ ਸਿੰਘ, ਕਿੰਗ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਡਕੋਇਟਸ ‘ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ,” ਉਸ ਵੇਲ ੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਜ਼ਿੰਦ ਾ ਜਾ ਂ ਮੁਰਦ ਾ ਫੜਨ ‘ ਤ ੇ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦ ਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ‘ ਤ ੇ ਲਗਭਗ ਦ ੋ ਸ ੌ ਕਤਲਾ ਂ ਅਤ ੇ ਅਣਗਿਣਤ ਡਕੈਤੀਆ ਂ ਦ ੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸਨ । ਇਸ ਦ ੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਫੜਿਆ ਨਹੀ ਂ ਜ ਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕ ਿ ਕੋਈ ਵ ੀ ਉਸ ਦ ੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਣਕਾਰ ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਅੱਗ ੇ ਨਹੀ ਂ ਆਇਆ ।”

ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਬੈਲਗੱਡੀਆ ਂ ਦ ੇ ਮਾਲਕਾ ਂ ਤੋ ਂ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਪਤ ਾ ਲੱਗ ਾ ਕ ਿ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤ ਾ ਪਹਿਲਾ ਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤ ੀ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤ ਾ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ 40 ਮੀਲ ਦੂਰ ਇੱਕ ਰੇਲਵ ੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱੱਤ ੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹ ਾ ਸ ੀ ਜਿੱਥ ੇ ਰਾਮਪੁਰ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਲ ਗੱਡ ੀ ਦ ੇ ਡੱਬ ੇ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦੀਆ ਂ ਕੁਝ ਬੋਰੀਆ ਂ ਰੱਖੀਆ ਂ ਗਈਆ ਂ ਸਨ । ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ 20 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤ ੀ ਬੈਲਗੱਡ ੀ ਦ ੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ 160 ਰੁਪਏ ਦਿੱਤ ੇ ਗਏ।

ਕੈਨੇਥ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ,” ਉਸ ਵਿਅਕਤ ੀ ਨ ੇ ਗੱਡ ੀ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ ੇ ਦ ੇ ਕੰਨਾ ਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਇਹ ਵ ੀ ਕਿਹ ਾ ਸ ੀ ਕ ਿ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤ ੇ ਦ ੇ ਅੰਦਰ ਕੰਮ ਪੂਰ ਾ ਨਹੀ ਂ ਕੀਤਾ, ਤਾ ਂ ਉਹ ਅਗਲ ੇ ਹਫ਼ਤ ੇ ਦ ੇ ਪਹਿਲ ੇ ਦਿਨ ਦ ਾ ਸੂਰਜ ਨਹੀ ਂ ਦੇਖ ਸਕਣਗੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਛੇਵੇ ਂ ਦਿਨ ਉਹ ਹ ੀ ਸਾਮਾਨ ਰਾਮਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਾ ਦਿੱਤ ਾ ਸੀ ।”

ਅਜਿਹ ਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦ ਾ ਹ ੈ ਜਦੋ ਂ ਕੋਈ ਕੌਮਾਂਤਰ ੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ੀ ਵਾਲ ਾ ਕੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ ੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕਿਸ ੇ ਡਾਕ ੂ ਦ ੀ ਮੌਤ ਨੂ ੰ ਕਵਰੇਜ ਦੇਵੇ।

ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ 5 ਸਤੰਬਰ, 1955 ਦ ੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ‘ ਇੰਡੀਆ: ਡੈੱਡ ਮੈਨ ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲ ੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ,” ਦਿੱਲ ੀ ਦ ੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦ ੇ ਚਾਰ ਸੂਬਿਆ ਂ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ੂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨ ਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤ ੇ ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸ ੇ ਦ ੀ ਨਹੀ ਂ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੇ ਪੋਤ ੇ ਦ ੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤ ੇ ਦਿੱਤ ੀ ਗਈ ਦਾਅਵਤ ਵਿੱਚ ਇਲਾਕ ੇ ਦ ੇ ਕਈ ਰਾਜਿਆ ਂ ਅਤ ੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾ ਂ ਨ ੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤ ੀ ਸੀ ।”

ਸਨ 1952 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦ ੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਮੁਰੈਨ ਾ ਕ੍ਰਾਈਮ ਇਨਕੁਆਰ ੀ ਕਮੇਟ ੀ ਨ ੇ ਵ ੀ ਆਪਣ ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸ ੀ ਕ ਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ‘ ਨਿੱਜ ੀ ਔਗੁਣ ‘ ਨਹੀ ਂ ਸਨ।

ਇਸ ਦ ੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੀਆ ਂ ਪੁਲਿਸ ਫਾਈਲਾ ਂ ਨੂ ੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀ ਂ ਕੀਤ ਾ ਜ ਾ ਸਕਦ ਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ਼ਾ ਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ ੀ ਕ ਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ 27 ਸਾਲਾ ਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜ ੇ ਕਤਲ ਅਤ ੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਂ ਡਕੈਤੀਆ ਂ ਕੀਤੀਆ ਂ ਸਨ।

ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ,” ਇਹ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਸ ੀ ਕ ਿ ਆਮ ਲੋਕਾ ਂ ਦ ੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਣ ਦ ੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੌਫ਼ ਵ ੀ ਸੀ । ਰੌਬਿਨ ਹੁੱਡ ਦ ੇ ਵਾਂਗ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਕਦ ੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਹੋਇਆ ਕਰਦ ੇ ਸਨ ।”

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰ ੇ ਕਿਹ ਾ ਜਾਂਦ ਾ ਸ ੀ ਕ ਿ ਚਾਰ ਸੂਬਿਆ ਂ ਦ ੇ 1700 ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾ ਂ ਨ ੇ 15 ਸਾਲਾ ਂ ਤੱਕ 8000 ਵਰਗ ਮੀਲ ਦ ੇ ਖ਼ੇਤਰ ਦ ੇ ਇਲਾਕ ੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦ ਾ ਪਿੱਛ ਾ ਕੀਤਾ । ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਹੋਏ ਲਗਭਗ 80 ਮੁਕਾਬਲਿਆ ਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦ ੇ ਹੱਥ ਅਸਫ਼ਲਤ ਾ ਆਈ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਫੜਨ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਵੇਲਿਆ ਂ ਵਿੱਚ 1.5 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਉਸ ਸਮੇ ਂ ਦ ੀ ਇੱਕ ਵੱਡ ੀ ਰਕਮ ਸੀ।

ਮੁਰੈਨ ਾ ਕ੍ਰਾਈਮ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ ਕਮੇਟ ੀ ਨ ੇ ਆਪਣ ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ,” ਲੋਕ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰ ੇ ਕਹਾਣੀਆ ਂ ਸੁਣਾਉਂਦ ੇ ਹਨ ਕ ਿ ਕਿਵੇ ਂ ਉਸ ਨ ੇ ਮੁਖ਼ਬਰਾ ਂ ਅਤ ੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆ ਂ ਦ ਾ ਉਦੋ ਂ ਹ ੀ ਕਤਲ ਕੀਤ ਾ ਜਦੋ ਂ ਉਹ ਉਸ ਦ ੇ ਪਿੱਛ ੇ ਲੱਗ ਗਏ । ਉਸਨ ੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਲੋਕਾ ਂ ਨੂ ੰ ਹ ੀ ਅਗਵ ਾ ਕੀਤ ਾ ਜਿਨ੍ਹਾ ਂ ਕੋਲ ਕਾਫ ੀ ਪੈਸ ਾ ਸੀ । ਉਸਨ ੇ ਸਕੂਲ ਦ ੀ ਇਮਾਰਤ ਲਈ ਪੈਸ ੇ ਇਕੱਠ ੇ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਲਕਾ ਂ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ੀ ਕੀਤੀ ।”

ਕੈਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ,” ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰ ੇ ਕਿਹ ਾ ਜਾਂਦ ਾ ਹ ੈ ਕ ਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀ ਂ ਪੀਂਦ ਾ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਇੱਕ ਪੱਕ ਾ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤ ੀ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤੋ ਂ ਪਹਿਲਾ ਂ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਹਾਉਂਦ ਾ ਸੀ । ਨਹਾਉਣ ਤੋ ਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਕਾਲ ੀ ਦ ੇ ਮੰਦਰ ਜ ਾ ਕ ੇ ਪੂਜ ਾ ਕਰਦ ੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਕਈ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਬਣਵਾਉਣ ਦ ੇ ਲਈ ਪੈਸ ਾ ਅਮੀਰਾ ਂ ਨੂ ੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਸੀ ।”

ਕਈ ਮੰਦਿਰਾ ਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆ ਂ ਘੰਟੀਆ ਂ ਲਵਾਈਆ ਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਂ ਉੱਤ ੇ ਉਸਦ ਾ ਨਾਮ ਸੀ । ਉਹ ਬਟੇਸ਼ਵਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲ ੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾ ਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸ ਾ ਲੈਂਦ ੇ ਸਨ । ਜਦੋ ਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂ ੰ ਇਸ ਬਾਰ ੇ ਪਤ ਾ ਲੱਗ ਾ ਤਾ ਂ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਮੰਦਰ ਨੂ ੰ ਚਾਰ ੇ ਪਾਸਿਓ ਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦ ੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਭੇਸ ਵਟ ਾ ਕ ੇ ਉੱਥ ੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਜਨਮ 1890 ਵਿੱਚ ਆਗਰ ਾ ਦ ੇ ਨੇੜ ੇ ਰਾਠੌਰ ਖੇੜ ਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜ ੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੇ ਪਿਤ ਾ ਦ ਾ ਨਾਮ ਬਿਹਾਰ ੀ ਸਿੰਘ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦ ੇ ਸਰਪੰਚ ਸਨ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਭਰ ਾ ਦ ਾ ਨਾਮ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੇ ਪਿਤ ਾ ਨ ੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟ ੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹ ੀ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕੁੜ ੀ ਨਾਲ ਕਰਵ ਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਿੰਘ, ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਧੂਮਨ ਸਿੰਘ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੀ ਇੱਕ ਧ ੀ ਵ ੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦ ਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਰਾਣ ੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।

ਜਦੋ ਂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ਼ 24 ਸਾਲਾ ਂ ਦ ੇ ਸਨ, ਤਾ ਂ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਆਪਣ ੇ ਪਿੰਡ ਦ ਾ ਸਰਪੰਚ ਅਤ ੇ ਆਗਰ ਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹ ਾ ਬੋਰਡ ਦ ਾ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੇ ਲੰਬੇ-ਚੌੜ ੇ ਸਰੀਰ, ਮਿਲਣਸਾਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤ ੇ ਜਵਾਨ ੀ ਵੇਲ ੇ ਤੋ ਂ ਰੱਖ ੀ ਹੋਈ ਦਾੜ੍ਹ ੀ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਣ ਾ ਦਿੱਤ ਾ ਸੀ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਪਿਤ ਾ ਬਿਹਾਰ ੀ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਇੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਦ ੇ ਟੋਟ ੇ ਨੂ ੰ ਲ ੈ ਕ ੇ ਤਲਫ਼ ੀ ਰਾਮ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਣਬਣ ਹ ੋ ਗਈ । ਉਦੋ ਂ ਤੱਕ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਵੱਡ ਾ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਆਪਣ ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਛੱਡ ਕ ੇ ਜੰਗਲਾ ਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਉਸਦ ੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟ ਹ ੋ ਗਈ । ਡਾਕੂਆ ਂ ਨ ੇ ਪਿੰਡ ਦ ੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦ ੇ ਘਰ ‘ ਤ ੇ ਹਮਲ ਾ ਕੀਤ ਾ ਅਤ ੇ ਉਸ ਨੂ ੰ ਚਾਕ ੂ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕੈਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ,” ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਨ ੇ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਝੂਠ ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਜ ਕਰਵ ਾ ਦਿੱਤ ੀ ਕ ਿ ਇਸ ਡਕੈਤ ੀ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਵੱਡ ੇ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਹੱਥ ਹ ੈ ਅਤ ੇ ਉਸ ਨੂ ੰ ਉਸ ਦ ੇ ਪਿਤ ਾ ਨ ੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤ ੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਸਨ ੇ ਉਸ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦ ੇ ਘਰ ਇਸ ਲਈ ਡਾਕ ਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿਉਂਕ ਿ ਉਹ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਦ ਾ ਦੋਸਤ ਹੈ । ਉਸਨ ੇ ਇਹ ਵ ੀ ਕਿਹ ਾ ਕ ਿ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਭਰ ਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਡਕੈਤ ੀ ਬਾਰ ੇ ਜਾਣਦ ਾ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਉਸ ਨ ੇ ਵ ੀ ਇਸ ਡਕੈਤ ੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤ ੀ ਸੀ ।”

ਬਿਹਾਰ ੀ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਇਸ ਘਟਨ ਾ ਨੂ ੰ ਆਪਣ ੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦ ੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ੀ ਦ ੇ ਤੌਰ ਉੱਤ ੇ ਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਅਤ ੇ ਉਸ ਦ ੇ ਪੁੱਤਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਤੈਅ ਕੀਤ ਾ ਕ ਿ ਉਹ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਨੂ ੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਗੇ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣ ੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾ ਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾ ਂ ਵਿੱਚ ਜ ਾ ਕ ੇ ਆਪਣ ੇ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਰਾਤ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਸਾਥੀਆ ਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕ ੇ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਦ ੇ ਘਰ ‘ ਤ ੇ ਹਮਲ ਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਹਮਲ ੇ ਵਿੱਚ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸਦ ੇ ਕਈ ਸਾਥ ੀ ਮਾਰ ੇ ਗਏ।

ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਇਸ ਮਾਮਲ ੇ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਪਰ ਉਸਦ ਾ ਵੱਡ ਾ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਵੱਡ ਾ ਪੁੱਤਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਭਤੀਜ ਾ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰਾਰ ਹ ੋ ਗਏ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ… ਜਸਵੰਤ ਅਤ ੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਆਪਣ ੇ ਪਿਤ ਾ ਦ ੇ ਘਰ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਤਲਫ਼ ੀ ਰਾਮ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾ ਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕ ੇ ਉਸਦ ੇ ਘਰ ‘ ਤ ੇ ਹਮਲ ਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕੈਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ,” ਉਸ ੇ ਸਮੇਂ, ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਨ ੇ ਬਹੁਤ ਚਲਾਕ ੀ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਦ ੀ ਮਦਦ ਮੰਗੀ । ਜਦੋ ਂ ਪੁਲਿਸ ਹਥਿਆਰਾ ਂ ਨਾਲ ਮੌਕ ੇ ‘ ਤ ੇ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾ ਂ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਉਸ ਜਗ੍ਹ ਾ ਤੋ ਂ ਗਾਇਬ ਹ ੋ ਗਿਆ । ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੇ ਦ ੋ ਸਾਥੀਆ ਂ ਨ ੇ ਮੂਰਖਤ ਾ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ‘ ਤ ੇ ਗੋਲੀਬਾਰ ੀ ਕੀਤੀ । ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੇ ਪੁੱਤਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਭਤੀਜ ੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂ ੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤ ਾ ਅਤ ੇ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।

ਦੂਜ ੇ ਪਾਸ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜ ੋ ਪਹਿਲਾ ਂ ਹ ੀ 10 ਸਾਲ ਦ ੀ ਕੈਦ ਦ ੀ ਸਜ਼ ਾ ਕੱਟ ਰਿਹ ਾ ਸੀ, ਬਦਲ ੇ ਦ ੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੜ ਰਿਹ ਾ ਸੀ । ਉਸਦ ੇ ਚੰਗ ੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਾਰਨ, ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਉਸਨੂ ੰ 1938 ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋ ਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦ ਾ ਫੈਸਲ ਾ ਕੀਤਾ।

4 ਜੁਲਾਈ, 1940 ਦ ੀ ਰਾਤ ਨੂ ੰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਤਿੰਨ ਬਚ ੇ ਪੁੱਤਰਾ ਂ ਅਤ ੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰੂਪ ਾ ਨਾਲ ਰਲ ਕ ੇ ਆਪਣ ੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਂ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਅਤ ੇ ਖੇਮ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਘਰਾ ਂ ‘ ਤ ੇ ਹਮਲ ਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਦ ੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦ ੇ ਸਾਰ ੇ ਮੈਂਬਰਾ ਂ ਨੂ ੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤ ਾ ਦ ੋ ਔਰਤਾ ਂ ਨੂ ੰ ਛੱਡ ਕੇ।

ਇਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਡਾਕ ੂ ਵਜੋ ਂ ਜ਼ਿੰਦਗ ੀ ਸ਼ੁਰ ੂ ਹੋਈ । 15 ਸਾਲਾ ਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦ ੀ ਗਿਣਤ ੀ ਭਾਰਤ ਦ ੇ ਸਭ ਤੋ ਂ ਵੱਡ ੇ ਡਾਕ ੂ ਦ ੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤ ੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।

ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦ ੇ ਇਲਾਕਿਆ ਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂ ੰ ‘ ਡਾਕ ੂ ਸਮਰਾਟ ‘ ਵਜੋ ਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਉਸਦ ੇ ਗਿਰੋਹ ਦ ੇ ਮੈਂਬਰਾ ਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦ ੇ ਤਿੰਨ ਬਚ ੇ ਹੋਏ ਪੁੱਤਰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਿੰਘ, ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸਿੰਘ, ਧੂਮਨ ਸਿੰਘ ਤੋ ਂ ਇਲਾਵ ਾ ਚਰਨਾ, ਲਾਖਨ ਸਿੰਘ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ਾ ਦੂਰ ਦ ਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਰੂਪ ਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰ ੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦ ੇ ਸਨ ਕ ਿ ਉਹ ਗਰੀਬਾ ਂ ਨੂ ੰ ਤੰਗ ਨਹੀ ਂ ਕਰਦ ਾ ਸੀ । ਉਸਦ ੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ੇ ਉੱਤ ੇ ਹੁੰਦ ੇ ਸਨ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ, ਅਮੀਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ੀ ਅਤ ੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ।

ਜਦੋ ਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ, ਤਾ ਂ ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰ ੇ ਅਪਰਾਧੀਆ ਂ ਅਤ ੇ ਦੋਸ਼ੀਆ ਂ ਨੂ ੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋ ਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ੇ ਸਿਲਸਿਲ ੇ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਵੱਡ ੇ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਵ ੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋ ਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤ ਾ ਗਿਆ।

ਜੇਲ੍ਹ ਤੋ ਂ ਰਿਹਾਅ ਹੁੰਦ ੇ ਹੀ, ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਆਪਣ ੇ ਪੁਰਾਣ ੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਬੰਦੂਕ ਉਧਾਰ ਲਈ ਅਤ ੇ ਤਲਫ ੀ ਰਾਮ ਦ ੇ ਦ ੋ ਬਚ ੇ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾ ਂ ਨੂ ੰ ਗੋਲ ੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣ ੇ ਭਰ ਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਜੰਗਲਾ ਂ ਵਿੱਚ ਜ ਾ ਕ ੇ ਮਿਲਿਆ।

ਜਦੋ ਂ ਚੰਬਲ ਇਲਾਕ ੇ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਿਆ ਤਾ ਂ ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਫੜਨ ਦ ੇ ਲਈ ਫੌਜ ਦ ੇ ਜਵਾਨਾ ਂ ਨੂ ੰ ਬੁਲ ਾ ਲਿਆ।

ਹਾਲਾਤ ਇੱਥੋ ਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਕ ਿ ਇਲਾਕ ੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟ ੇ ਡਾਕੂਆ ਂ ਨ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਆਪਣ ਾ ਆਗ ੂ ਕਹਿਣ ਾ ਸ਼ੁਰ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤ ਾ ਹ ੈ ਨਿਯਮ ਨਾਲ ਆਪਣ ੀ ਆਮਦਨ ੀ ਦ ਾ 10 ਤੋ ਂ 25 ਫ਼ੀਸਦ ੀ ਨਜ਼ਰਾਨ ੇ ਦ ੇ ਦ ੇ ਤੌਰ ਉੱਤ ੇ ਦੇਣ ਾ ਸ਼ੁਰ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸ ਨਾਲ ਨ ਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਦੌਲਤ ਵਧ ੀ ਸਗੋ ਂ ਇਲਾਕ ੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦ ਾ ਦਬਦਬ ਾ ਵ ੀ ਵਧਿਆ।

ਸੰਨ 1951 ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦ ੇ ਜਾਸੂਸ ਨੂ ੰ ਸੂਚਨ ਾ ਮਿਲ ੀ ਕ ਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਗੈਂਗ ਦ ਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰ ਚਰਨ ਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣ ੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣ ੀ ਪਤਨ ੀ ਨੂ ੰ ਮਿਲਣ ਆਉਣ ਵਾਲ ਾ ਹੈ । ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਚਰਨ ਾ ਨੂ ੰ ਫੜਨ ਲਈ ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ।

ਇਸ ਸਭ ਤੋ ਂ ਬੇਬਖ਼ਰ, ਚਰਨ ਾ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ । ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਤੱਕ ਕੁਝ ਨਹੀ ਂ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ 60 ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆ ਂ ਨ ੇ ਉਸ ਦ ੇ ਘਰ ਨੂ ੰ ਘੇਰ ਲਿਆ । ਲੁਟੇਰਿਆ ਂ ਨ ੇ ਘਰ ਦ ੀ ਉੱਪਰਲ ੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੋ ਂ ਪੁਲਿਸ ‘ ਤ ੇ ਗੋਲੀਆ ਂ ਚਲਾਉਣੀਆ ਂ ਸ਼ੁਰ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਅਗਲ ੇ 24 ਘੰਟਿਆ ਂ ਤੱਕ ਡਾਕੂਆ ਂ ਅਤ ੇ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚਕਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰ ੀ ਹੁੰਦ ੀ ਰਹੀ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਪੁਲਿਸ ਨ ੇ ਆਪਣ ੀ ਮਦਦ ਲਈ 400 ਹੋਰ ਸੈਨਿਕਾ ਂ ਨੂ ੰ ਬੁਲਾਇਆ।

ਕੇਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ”, 460 ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾ ਂ ਨ ੇ ਅਗਲ ੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾ ਂ ਤੱਕ 15 ਡਾਕੂਆ ਂ ਨੂ ੰ ਘੇਰ ੀ ਰੱਖਿਆ । ਫੌਜ ਦ ੀ ਡੋਗਰ ਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂ ੰ ਵ ੀ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੀ ਮਦਦ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਡਾਕੂਆ ਂ ਦ ੇ ਘਰ ‘ ਤ ੇ ਬਹੁਤ ਹ ੀ ਘੱਟ ਦੂਰ ੀ ਤੋ ਂ ਦ ੋ ਤੋਪਾ ਂ ਦ ੇ ਗੋਲ ੇ ਦਾਗ ੇ ਗਏ ।”

” ਪੂਰ ੀ ਇਮਾਰਤ ਢਹ ਿ ਗਈ । ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਚੀਕਦ ੇ ਹੋਏ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਏ । ਇਮਾਰਤ ਦ ੇ ਅੰਦਰ 15 ਮ੍ਰਿਤਕ ਡਾਕੂਆ ਂ ਦੀਆ ਂ ਲਾਸ਼ਾ ਂ ਮਿਲੀਆ ਂ ਪਰ ਚਰਨ ਾ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹ ੋ ਗਿਆ ।”

ਪਰ ਦ ੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 10 ਘੰਟ ੇ ਚੱਲ ੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲ ੇ ਵਿੱਚ ਚਰਨ ਾ ਇੰਨ ਾ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਨਹੀ ਂ ਰਿਹਾ । ਜਦੋ ਂ ਗੋਲੀਬਾਰ ੀ ਬੰਦ ਹੋਈ, ਤਾ ਂ ਚਰਨ ਾ ਆਪਣ ੇ ਨੌ ਂ ਸਾਥੀਆ ਂ ਸਮੇਤ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪਾਇਆ ਗਿਆ।

ਚਰਨ ਾ ਨ ਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਸਭ ਤੋ ਂ ਬਹਾਦਰ ਅਤ ੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ੀ ਸਾਥ ੀ ਸੀ, ਸਗੋ ਂ ਉਹ ਉਸਦ ਾ ਸਭ ਤੋ ਂ ਵਧੀਆ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਵ ੀ ਸੀ।

ਚਰਨ ਾ ਦ ੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਸ ੀ ਕ ਿ ਉਹ ਜਾਣਦ ਾ ਸ ੀ ਕ ਿ ਕਦੋ ਂ ਅਤ ੇ ਕਿੱਥ ੇ ਹਮਲ ਾ ਕਰਨ ਾ ਹ ੈ ਅਤ ੇ ਕਦੋ ਂ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜ ੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦ ਾ ਸਾਹਮਣ ਾ ਕਰਨ ਾ ਪਿਆ।

ਕੇਨੇਥ ਐਂਡਰਸਨ ਲਿਖਦ ੇ ਹਨ”, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਆਪਣ ੀ ਧ ੀ ਦ ਾ ਵਿਆਹ ਆਪਣ ੇ ਹ ੀ ਗੈਂਗ ਦ ੇ ਮੈਂਬਰ ਲਖਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤ ਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦ ੀ ਧ ੀ ਆਪਣ ੇ ਪਤ ੀ ਪ੍ਰਤ ੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਨਹੀ ਂ ਰਹ ੀ ਅਤ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਗੈਂਗ ਦ ੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਡਾਕ ੂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹ ੋ ਗਿਆ ।”

” ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਤੋ ਂ ਇੰਨ ਾ ਦੁਖ ੀ ਹੋਇਆ ਕ ਿ ਉਸਨ ੇ ਆਪਣ ੀ ਧ ੀ ਦ ੇ ਪ੍ਰੇਮ ੀ ਨੂ ੰ ਗੋਲ ੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੇ ਜਵਾਈ ਨ ੇ ਗੈਂਗ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।”

” ਆਪਣ ੇ ਆਖਰ ੀ ਦਿਨਾ ਂ ਵਿੱਚ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਆਰਾਮ, ਸ਼ਾਂਤ ੀ ਅਤ ੇ ਘਰ ਦ ੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਉਸਨ ੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹ ਾ ਗਿਆ ਸ ੀ ਕ ਿ ਉਹ ਆਪਣ ੀ ਮਰਜ਼ ੀ ਨਾਲ ਡਾਕ ੂ ਅਤ ੇ ਕਾਤਲ ਨਹੀ ਂ ਬਣਿਆ । ਕਿਸਮਤ ਅਤ ੇ ਹਾਲਾਤਾ ਂ ਨ ੇ ਉਸਨੂ ੰ ਅਜਿਹ ਾ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤ ਾ ਸੀ ।”

” ਇੱਕ ਸੱਚ ਾ ਭਾਰਤ ੀ ਹੋਣ ਦ ੇ ਨਾਤ ੇ ਉਹ ਗੋਆ ਜਾਣ ਾ ਚਾਹੁੰਦ ਾ ਹ ੈ ਅਤ ੇ ਇਸਨੂ ੰ ਵਿਦੇਸ਼ ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋ ਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵ ਾ ਕ ੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆ ਂ ਨੂ ੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਣ ਾ ਚਾਹੁੰਦ ਾ ਹੈ ।”

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਉਸ ਦ ੇ ਪੱਤਰ ਦ ਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀ ਂ ਦਿੱਤਾ । ਇਸਨ ੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਤ ਾ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੇ ਸਾਥੀਆ ਂ ਨੂ ੰ ਵ ੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕ ੇ ਉਸਦ ੇ ਸਾਥ ੀ ਜਾ ਂ ਤਾ ਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ੇ ਜਾ ਂ ਜ਼ਖਮ ੀ ਜਾ ਂ ਮਾਰ ੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 18 ਡਾਕ ੂ ਹ ੀ ਉਸਦ ੇ ਨਾਲ ਰਹ ਿ ਗਏ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦ ਾ ਵੱਡ ਾ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ, ਉਸਦ ਾ ਦੂਜ ਾ ਪੁੱਤਰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਰੂਪ ਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਨਵੰਬਰ 1954 ਵਿੱਚ, ਕੇਂਦਰ ੀ ਭਾਰਤ ਦ ੇ ਗ੍ਰਹ ਿ ਮੰਤਰ ੀ ਨਰਸਿਮਹ ਾ ਰਾਓ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਨ ੇ ਕਿਹ ਾ ਕ ਿ ਜੇਕਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦ ੇ ਅੰਦਰ ਨ ਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ, ਤਾ ਂ ਉਹ ਆਪਣ ੇ ਅਹੁਦ ੇ ਤੋ ਂ ਅਸਤੀਫ਼ ਾ ਦ ੇ ਦੇਣਗੇ।

ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤ ਾ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨ ੇ ਗੋਰਖ ਾ ਸੈਨਿਕਾ ਂ ਦ ੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਪਨ ੀ ਬਣਾਈ । ਪੁਲਿਸ ਨੂ ੰ ਧੋਖ ਾ ਦੇਣ ਲਈ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤ ੀ ਦ ਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸਦ ਾ ਰੂਪ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦ ਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਅਫ਼ਾਵਾਹ ਫੈਲ ਗਈ ਕ ਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਅਚਾਨਕ ਬਿਮਾਰ ੀ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ ਮੌਤ ਹ ੋ ਗਈ ਸ ੀ ਅਤ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤ ਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾ ਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਫਿਰ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾ ਂ ਕਰਨੀਆ ਂ ਸ਼ੁਰ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਪੁਲਿਸ ਅਤ ੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ ਤ ੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਗੋਰਖ ਾ ਕੰਪਨ ੀ ਉਸ ਦ ੇ ਪਿੱਛ ੇ ਲੱਗ ਗਈ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਭੱਜ ਕ ੇ ਭਿੰਡ ਪਹੁੰਚਿਆ ਂ ਜਿੱਥ ੇ ਉਸਨ ੇ ਕੁੰਵਾਰ ੀ ਨਦ ੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦ ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇ ਂ ਨਦ ੀ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨਦ ੀ ਪਾਰ ਨਹੀ ਂ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਉਹ ਭੱਜ ਕ ੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਉਸਦ ੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ, ਜਮਾਦਾਰ ਭੰਵਰ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਗੋਰਖ ਾ ਪਲਟਨ ਵ ੀ ਚੱਲ ਰਹ ੀ ਸੀ । ਦੋਵਾ ਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲ ਾ ਸ਼ੁਰ ੂ ਹੋਇਆ ਅਤ ੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਂ ਰਾਉਂਡ ਗੋਲੀਆ ਂ ਚਲਾਈਆ ਂ ਗਈਆ ਂ ਪਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਅੰਤ ਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਦ ਾ ਸਭ ਤੋ ਂ ਵੱਡ ਾ ਡਾਕ ੂ ਗੋਲੀਆ ਂ ਨਾਲ ਛਲਨ ੀ ਹ ੋ ਕ ੇ ਜ਼ਮੀਨ ‘ ਤ ੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦ ੇ ਪੁੱਤਰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਪਿਤ ਾ ਦ ੇ ਸਰੀਰ ਨੂ ੰ ਢੱਕਣ ਦ ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤ ੀ ਤਾ ਂ ਜ ੋ ਉਸਨੂ ੰ ਹੋਰ ਗੋਲੀਆ ਂ ਨ ਾ ਲੱਗਣ । ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂ ੰ ਵ ੀ ਗੋਲ ੀ ਲੱਗ ੀ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੀ ਮੌਤ ਹ ੋ ਗਈ।

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ਾ ਸਾਥ ੀ ਰੂਪ ਾ ਆਪਣ ੇ ਵੱਡ ੇ ਭਰ ਾ ਨਵਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂ ੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹ ੋ ਗਿਆ।

ਗ੍ਰਹ ਿ ਮੰਤਰ ੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਨੂ ੰ ਆਪਣ ੇ ਅਹੁਦ ੇ ਤੋ ਂ ਅਸਤੀਫ਼ ਾ ਨਹੀ ਂ ਦੇਣ ਾ ਪਿਆ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰ ੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਗ੍ਰਹ ਿ ਮੰਤਰ ੀ ਗੋਵਿੰਦ ਵੱਲਭ ਪੰਤ ਅਤ ੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਯੂਐੱਨ ਢੇਬਰ ਨੂ ੰ ਤੁਰੰਤ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ ਰਾਹੀ ਂ ਇਸ ਬਾਰ ੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤ ਾ ਗਿਆ।

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦ ੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰ ੀ ਡਾ. ਸੰਪੂਰਨਾਨੰਦ ਨ ੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤ ਾ”, ਕਿਸ ੇ ਦ ੀ ਮੌਤ ‘ ਤ ੇ ਖੁਸ਼ ੀ ਮਨਾਉਣ ਾ ਚੰਗ ੀ ਗੱਲ ਨਹੀ ਂ ਹੈ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਜਿਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਤਸੀਹ ੇ ਦਿੱਤ ੇ ਹਨ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁਣ ਸੁੱਖ ਦ ਾ ਸਾਹ ਲ ੈ ਸਕਦ ੇ ਹਨ ।”

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤ ੇ ਉਸਦ ੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀਆ ਂ ਲਾਸ਼ਾ ਂ ਨੂ ੰ ਮੰਜਿਆ ਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕ ੇ ਭਿੰਡ ਲਿਆਂਦ ਾ ਗਿਆ । ਮੰਜੀਆ ਂ ਨੂ ੰ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹ ਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸ ੀ ਤਾ ਂ ਜ ੋ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਦੇਖ ਸਕਣ।

ਉਸਦ ੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂ ੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਲਗਭਗ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਆਏ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਤਸੁਕਤ ਾ ਦ ੇ ਕਾਰਨ ਉੱਥ ੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਕੁਝ ਲੋਕਾ ਂ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੀ ਮੌਤ ‘ ਤ ੇ ਖੁਸ਼ ੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤ ੀ ਪਰ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣ ੇ ਹੰਝ ੂ ਪੂੰਝਦ ੇ ਵ ੀ ਦੇਖ ੇ ਗਏ।

ਇਸ ਤੋ ਂ ਬਾਅਦ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਲਾਸ਼ ਨੂ ੰ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਗਵਾਲੀਅਰ ਲਿਆਂਦ ਾ ਗਿਆ । ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਵਿਧਵ ਾ ਅਤ ੇ ਪੁੱਤਰ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸਿੰਘ ਨ ੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ੰ ਬੇਨਤ ੀ ਕੀਤ ੀ ਕ ਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਲਾਸ਼ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਨੂ ੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤ ੀ ਜਾਵ ੇ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨ ੇ ਉਨ੍ਹਾ ਂ ਦ ੀ ਇੱਕ ਨਹੀ ਂ ਸੁਣੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੀਮ ਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਦ ੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਕੇਐੱਫ ਰੁਸਤਮਜ ੀ ਨ ੇ ਆਪਣ ੀ ਕਿਤਾਬ ‘ ਦ ਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਦ ਿ ਬੈਂਡਿਟਸ ਐਂਡ ਦ ਬਾਰਡਰਮੈਨ ‘ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ”, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦ ਾ ਕਮਾਲ ਸ ੀ ਕ ਿ ਗੁੱਜਰ ਹੋਣ ਦ ੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਨ ੇ ਆਪਣ ੇ ਗੈਂਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਰੂਪ ਾ ਅਤ ੇ ਇੱਕ ਠਾਕੁਰ ਲਖਨ ਨੂ ੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ।”

“ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬੁੱਢਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਜੋ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਨ, ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੈਂਗ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦਿੱਤੇ। ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦ ੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਡਕੈਤੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।”

ਬੀਬੀਸ ੀ ਲਈ ਕਲੈਕਟਿਵ ਨਿਊਜ਼ਰੂਮ ਵੱਲੋ ਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ