ઔરંગઝેબે ભારતના રાજાઓને હાથી પર જૂતું મોકલીને કહ્યું કે ‘સન્માન કરો’, ખરેખર શું કિસ્સો હતો?

એક રસપ્રદ ઐતિહાસિક નોંધ છે કે મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબે પોતાના શાસનકાળ દરમિયાન હાથીની અંબાડી પર પોતાનું એક જૂતું મૂકી ભારતભરમાં ફેરવ્યું હતું અને અન્ય રાજાઓને તેનું આદર-સન્માન કરવા કહ્યું હતું.

આ સમયે મદુરાઈ નાયક રાજ્યનું ત્રિચીથી શાસન કરતા રંગાકૃષ્ણ મુથુ વીરપ્પા નાયકે આ જૂતાનું અપમાન કર્યું હતું.

જોકે, મદુરાઈનો ઇતિહાસ અને નાયક રાજાઓનો ઇતિહાસ લખનારા કેટલાક ઇતિહાસકારો આ ઘટનાનો ઇનકાર કરે છે. ચાલો જાણીએ આ ઘટનાની પૃષ્ઠભૂમિ શું હતી?

ચોક્કાનાથ નાયક મદુરાઈના સૌથી પ્રસિદ્ધ નાયક રાજાઓમાંના એક થિરુમલાઈ નાયકના પૌત્ર હતા. ચોક્કાનાથ નાયકનાં રાણી પાછળથી રાણી મંગમ્મલ તરીકે ઓળખાતાં હતાં.

આ દંપતીને રંગાકૃષ્ણ મુથુ વીરપ્પા નાયક નામનો પુત્ર હતો (જોકે કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે કે તે સોક્કનાથ નાયકનો પુત્ર હતો, રાણી મંગમ્માનો નહીં).

સામાન્ય રીતે માનવામાં આવે છે કે તેમનું શાસન 1682થી 1689 સુધી અસ્તિત્વમાં હતું. આ પૃષ્ઠભૂમિમાં રંગાકૃષ્ણે દિલ્હીના બાદુશાહ સામે યુદ્ધ કર્યું હતું તેવો ઉલ્લેખ છે.

આ વાર્તાનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ સ્રોત ઓરિએન્ટલ હિસ્ટોરિકલ મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ્સ સંગ્રહ છે. ભારતના પ્રથમ સર્વેયર જનરલ કોલિન મેકેન્ઝી (1815-1821)એ ભારતભરના રાજાઓના શાસનકાળમાંથી હસ્તપ્રતો, તાંબાનાં પાટિયાં અને પત્રો એકત્રિત કર્યાં હતાં.

તેમના મૃત્યુ પછી આ દસ્તાવેજો મદ્રાસના પાદરી વિલિયમ ટેલરે સંકલિત કર્યા હતા અને 1835માં ઓરિએન્ટલ હિસ્ટોરિકલ મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ્સ શીર્ષક હેઠળ બે ખંડમાં પ્રકાશિત કર્યા હતા.

આ સંગ્રહના બીજા ભાગમાં મદુરાઈ નાયક રાજાઓના શાસનકાળ દરમિયાન બનેલી ઘણી મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટનાઓનું સંકલન કરવામાં આવ્યું છે.

આમાંની એક ઘટના રંગાકૃષ્ણ મુથુ વીરપ્પા નાયક અને ઔરંગઝેબને જોડતી છે. આ ઘટનાનું વર્ણન આ સંગ્રહમાં નીચે મુજબ કરવામાં આવ્યું છે :

તેઓ બાદશાહ (ઔરંગઝેબ, જે તે સમયે દિલ્હીનો બાદશાહ હતો)ના જૂતાને હાથીની અંબાડીમાં મૂકતા હતા. આ જૂતાને ફરમાન કહેવામાં આવે છે, જેનો અર્થ ‘શાહી હુકમ’ થાય છે. હાથીની જૂતાવાળી અંબાડી સાથે બે સેનાપતિ, લગભગ ચાલીસ હજાર પાયદળ સૈનિકો અને બાર હજાર ઘોડેસવારોની વિશાળ સેના પણ હશે.

બે લોકો શક્તિશાળી લોકો પંખા વડે જૂતાને હવા આપતા રહેશે. ઝંડા, છત્રીઓ અને ઢોલ-નગારાં સાથે શોભાયાત્રા ખૂબ જ ભવ્ય હતી. આ સરઘસ સામ્રાજ્યના દરેક ભાગમાં ફરશે. જ્યારે પણ તેઓ કોઈ દેશની સરહદોમાં પ્રવેશતા અને છાવણી નાખતા, ત્યારે તે દેશના રાજાને માહિતી મોકલવામાં આવતી કે ‘ફરમાન’ આવી ગયું છે.

જે તે દેશના રાજાએ પોતાના સૈન્ય અને અનુયાયીઓ સાથે આવીને ફરમાનને મહેલમાં લઈ જવું જોઈએ અને પૂરા સન્માન સાથે તેને પોતાના સિંહાસન પર બેસાડવું જોઈએ. આ પછી તેણે સેનાપતિઓને મોટી ભેટો આપીને વિદાય આપવી જોઈએ.

જોકે, પંડ્યા દેશ દૂર હોવાથી, ‘ફરમાન’ ત્યાં સુધી પહોંચી શક્યું ન હતું. જ્યારે રંગાકૃષ્ણ મુથુ વીરપ્પા નાયક રાજા હતા, ત્યારે આ સરઘસ દક્ષિણમાં પણ પહોંચ્યું હતું. તે સમયે રંગાકૃષ્ણ ત્રિચીમાં હતા. ત્રિચીથી થોડે દૂર બે સૈનિકો દ્વારા રાજાને ફરમાન આવવાના સમાચાર પહોંચાડવામાં આવ્યા હતા.

રંગાકૃષ્ણ તે સમયે ખૂબ નાના હતા, તેથી તેમણે તેમની સાથે હાજર સરદારોને ‘ફરમાન’ વિશે પૂછ્યું. આ વિશે તેમણે જાણ્યું. આ સાંભળીને રાજા ગુસ્સે થયા.

જોકે, તેમણે માહિતી લાવનારા સૈનિકોને સારી ભેટો પણ આપી. પછી તેમણે પોતાના સૈનિકોને બોલાવ્યા અને કહ્યું કે ફરમાન લાવનારા સેનાપતિઓને કહો કે, “અમારા રાજા બીમાર છે. જો તમે ફરમાન કોલી નદીના કિનારે આવેલા સમયપુરમમાં લાવશો, તો અમારા રાજા તમને મળશે.”

આ પછી ફરમાનને સમયપુરમ લાવવામાં આવ્યું. પણ, ત્યાં કોઈ રાજા હતા જ નહીં. જ્યારે બાદશાહના સૈનિકો ગુસ્સે થયા ત્યારે તેમને કહેવામાં આવ્યું, “રાજા કહે છે કે જો તમે ત્રિચી આવો તો તે તમને મળશે.” બાદશાહના સૈનિકો ગુસ્સે હતા, છતાં તેઓ ત્રિચી પહોંચ્યા.

ત્યાં પણ રાજાએ તેમનું સ્વાગત ન કર્યું. ત્યાર બાદ નાયકના સૈનિકોએ ગુસ્સે ભરાયેલા બાદશાહના સૈનિકોને શાંત પાડ્યા.

તેમને કહેવામાં આવ્યું, “તે ખૂબ જ બીમાર છે અને પાલખી પર બેસીને જ કિલ્લાના દરવાજા સુધી પહોંચી શકે છે. કૃપા કરીને કિલ્લાની અંદર આવો.” આ પછી, હુકમનામું વહન કરતો હાથી, તેની સાથે રહેલા સેનાપતિઓ અને કેટલાક મહત્ત્વપૂર્ણ લોકોને કિલ્લામાં પ્રવેશવાની મંજૂરી આપવામાં આવી.

ત્યાં પણ રાજાએ તેમનું સ્વાગત ન કર્યું. એવું કહેવામાં આવ્યું કે, “રાજા નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે પાલખી પર સવારી કરી શક્યા નહીં. તમે રાજાના મહેલમાં આવો.” બાદશાહના સૈનિકો પણ ગુસ્સે થઈ ગયા અને મહેલના દરવાજા પાસે આવ્યા. રાજા ત્યાં પણ ન આવ્યો. પછી, તેઓ ફરમાનાને હાથી પરથી નીચે ઉતારીને રાજાના દરબારમાં લઈ ગયા.

ત્યાં રંગાકૃષ્ણ પોતાના મિત્રો અને મંત્રીઓથી ઘેરાયેલા સિંહાસન પર બેઠા હતા. ફરમાન લાવનારા લોકો પણ ખૂબ ગુસ્સે હતા. તેઓ નારાજ હતા કે ‘ફરમાન’નું સન્માન કરવામાં આવતું ન હતું અને તેમનું પણ સન્માન કરવામાં આવતું ન હતું. તેઓ રાજા પાસે ગયા અને ‘ફરમાન’ એટલે કે બાદશાહનું જૂતું રંગાકૃષ્ણને આપ્યું.

આ જોઈ રાજાએ બૂમ અને ચાબુક ને લાકડી લાવવાનો આદેશ આપ્યો.

બૂમથી ગભરાયેલા બાદશાહના સૈનિકના હાથમાંથી જૂતું પડી ગયું. એટલામાં જ રંગાકૃષ્ણએ એક પગમાં જૂતું પહેરી લીધું, તેમણે બાદશાહના સૈનિકોને બૂમ પાડી કહ્યું, “બીજું જૂતું ક્યાં છે? શું બાદશાહને ખબર નથી કે તેણે જૂતાની જોડ મોકલવી જોઈએ? જાઓ અને તરત જ બીજું જૂતું લઈ આવો.” પછી તેમણે તેઓને ચાબુકથી ખૂબ માર્યો અને તેમને હાંકી કાઢ્યા.

શરમ અને ગુસ્સાથી તેઓ કિલ્લાની બહાર ગયા, પોતાનાં દળોને ભેગાં કર્યાં અને કિલ્લા પર હુમલો કરવાની તૈયારી કરી. આ સાંભળીને રંગાકૃષ્ણે મોટી સંખ્યામાં સૈન્ય મોકલ્યું અને સૈન્યને હરાવ્યું.

બાકીના સૈનિકોએ બાદશાહને જઈને આ વાતની જાણ કરી. આ સાંભળીને બાદશાહે થોડી વાર વિચાર કર્યો. આ પછી તેમણે આવાં ફરમાન મોકલવાનું બંધ કરી દીધું.

આ વાર્તા ખૂબ જ રસપ્રદ લાગે છે, પરંતુ મદુરાના નાયકનો ઇતિહાસ “મદુરાના નાયકનો ઇતિહાસ” શીર્ષક હેઠળ લખનાર આર સત્યનાથ અય્યર કહે છે કે આવી ઘટના બની હોય તેવી કોઈ શક્યતા નથી.

સત્યનાથ અય્યર નિર્દેશ કરે છે કે પર્શિયન રાજાઓમાં તેમના સેનાપતિઓને નાના રાજાઓ પાસે મોકલવાનો રિવાજ હતો. જેથી તેઓ તેમને વફાદારી અને આશ્રિતનાં પ્રતીક તરીકે ‘પાણી અને માટી’ લાવવાનું કહેતા. મુઘલ રાજાઓમાં પણ આવો જ રિવાજ હોઈ શકે.

જોકે, તેઓ જણાવે છે કે રંગાકૃષ્ણ મુથુ વીરપ્પરના શાસનકાળ દરમિયાન આવી કોઈ ઘટના બની હોય તે અશક્ય છે. તેમણે આ માટે કેટલાંક કારણો આપ્યાં.

એટલે કે, રંગાકૃષ્ણ નાયક રાજા હતા તે સમયગાળા દરમિયાન ઔરંગઝેબ બાદશાહ હતો. તે સમયે ઔરંગઝેબ બીજાપુર અને ગોલકોંડા રાજ્યો પર નિયંત્રણ મેળવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો. 1686માં બીજાપુર અને 1687માં ગોલકોંડા કબજે કરવામાં આવ્યું. આ પછી ઔરંગઝેબે મરાઠાઓ તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.

જાન્યુઆરી 1689માં મરાઠા રાજા સંભાજીને પકડવામાં આવ્યા. માર્ચની આસપાસ તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી.

મરાઠા યુદ્ધ પણ ચાલી રહ્યું હતું. ઑક્ટોબરમાં રાયગઢનું પતન થયું. તેથી ઔરંગઝેબ 1689ના અંત સુધી આ બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યો હતો.

આથી, સત્યનાથ અય્યર જણાવે છે કે આવી પરિસ્થિતિઓમાં ઔરંગઝેબે આવું કૃત્ય કર્યું હોય તે અશક્ય છે, અને એમ પણ જણાવે છે કે મુઘલ બાદશાહને આવી પ્રથાઓમાં કોઈ રસ હતો કે નહીં તે જાણી શકાયું નથી.

આ સમયગાળા દરમિયાન વેનીસના યાત્રાળુ નિકોલાઓ માનુચી ભારતમાં હતા. તેમણે મુઘલ સમ્રાટો શાહજહાં અને ઔરંગઝેબના શાસનકાળ દરમિયાન બનેલી ઘટનાઓનું વિગતવાર વર્ણન સ્ટોરિયા દો મોગોર શીર્ષક હેઠળ સંકલિત કર્યું છે.

અય્યર કહે છે કે, “માનુચીને આવી ઘટનાઓની નોંધ કરવામાં ખૂબ જ રસ હતો. પરંતુ તેમણે પણ આવી કોઈ ઘટના રેકૉર્ડ કરી નથી.”

“ધ મદુરા કન્ટ્રી: અ મેન્યુઅલ (1868 એડી)” શીર્ષક હેઠળ મદુરાઈ જિલ્લાના વિગતવાર ઇતિહાસનું સંકલન કરનારા જે.એચ. નેલ્સન પણ કહે છે કે આ વાર્તા સાચી હોવાની શક્યતા ઓછી છે. નેલ્સન બીજો મુદ્દો દર્શાવે છે: તે સમયગાળાના જેસુઈટ પત્રોમાં પણ આ વિશે કોઈ માહિતી નથી.

એટલે કે જ્યારે એવા પુરાવા છે કે ઝુલ્ફીકાર ખાન, જે તે સમયે મુઘલ સામ્રાજ્યમાં ડેક્કન પ્રદેશના ફોજદાર (સૈન્ય કમાન્ડર જેવું પદ) હતા. તેમણે 1693 પહેલાં તંજાવુર અને ત્રિચી પર શાસન કરતા રાજાઓ પાસેથી કર વસૂલ્યો હતો.

જે.એચ. નેલ્સનના મતે રંગાકૃષ્ણ તેનાં થોડાં વર્ષો પહેલાં આવી કોઈ પ્રવૃત્તિમાં સામેલ હતા તેવી શક્યતા નહિવત્ છે.

બીબીસી માટે કલેક્ટિવ ન્યૂઝરૂમનું પ્રકાશન