महासागरांमध्ये पसरतो आहे अंधार, प्रकाश न पोहोचण्यामागचं कारण काय? धोका किती?

एका अभ्यासानुसार, जगभरातील महासागरांमध्ये अंधार पसरतो आहे. गेल्या दोन दशकांमध्ये समुद्राच्या आत प्रकाश पोहोचणं कठीण झालं आहे. याला ‘ओशन डार्कनिंग’ असं म्हणतात. युनायटेड किंगडममधील प्लिमथ विद्यापीठानं हे संशोधन केलं आहे.

ज्यावेळेस समुद्राच्या पृष्ठभागावर बदल झाल्यामुळे आतल्या बाजूला पाण्यात प्रकाश पोहोचणं कठीण होतं, त्यावेळेस ‘ओशन डार्कनिंग’ होतं.

समुद्रात खोलवर जिथवर पुरेसा प्रकाश पोहोचतो, त्या भागाला ‘फोटिक झोन’ असं म्हणतात.

समुद्रात असणाऱ्या सजीवसृष्टीचा 90 टक्के भाग याच फोटिक झोनमध्ये असतो. पाण्याखाली जैव-रासायनिक चक्र योग्य प्रकारे सुरू राहण्यासाठी हा झोन आवश्यक असतो.

ग्लोबल चेंज बायोलॉजीमध्ये एक अभ्यास प्रकाशित झाला आहे. त्यात म्हटलं आहे की 2003 ते 2022 दरम्यान जगभरातील महासागरांचा 21 टक्के भाग अंधकारमय झाला आहे.

अभ्यासानुसार, महासागरांमधील पाण्यात शेवाळांची संख्या वाढण्याच्या प्रक्रियेत झालेला बदल आणि महासागरांच्या पृष्ठभागावरील तापमानात झालेला बदल हे ओशन डार्कनिंगमागचं कारण असल्याचं मानलं जातं.

हा परिणाम सर्वात जास्त किनारपट्टीच्या भागांमध्ये दिसून येतो. तिथे पोषक तत्त्व असलेलं पाणी पृष्ठभागावर येतं आणि भरपूर पावसामुळे शेतातील कचरा आणि जमिनीतील गाळ पाण्यात जातो. त्यामुळे समुद्राच्या पृष्ठभागावर राहणाऱ्या सूक्ष्मजीवांना (प्लँक्टन) पोषण मिळतं.

हवामान बदलामुळे जगभरात अनेक भागात मुसळधार पावसाच्या किंवा अतिवृष्टीच्या घटना वाढल्या आहेत.

ओशन डार्कनिंगचा संबंध समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानात वाढ होण्याशी जोडला जाऊ शकतो. यामुळे समुद्राच्या पृष्ठभागावर प्लँक्टन वाढू शकतात. त्यांच्यामुळे समुद्रात खोलवर प्रकाश जाण्यापासून रोखला जातो.

या अभ्यासात आढळलं आहे की महासागराच्या 9 टक्क्यांपेक्षा अधिक भागात (तो आफ्रिका खंडाएवढा आहे) फोटिक झोनची खोली 164 फुटांनी (50 मीटर) कमी झाली आहे.

तर महासागराच्या 2.6 टक्के भागात फोटिक झोन 328 फुटांनी (100 मीटर) कमी झाला आहे.

या अभ्यासानुसार, गल्फ स्ट्रीम, आर्क्टिक आणि अंटार्टिका या प्रदेशात फोटिक झोनच्या खोलीत सर्वांत महत्त्वाचा बदल भागात दिसून आला आहे. या प्रदेशात हवामान बदलाचा परिणाम मोठ्या प्रमाणात दिसून येतो आहे.

ओशन डार्कनिंग किनारपट्टीच्या भागात आणि बाल्टिक समुद्रात मोठ्या प्रमाणात दिसून आलं आहे.

मात्र, हे फक्त किनारपट्टीच्या भागापुरतंच मर्यादित नाही. याचा प्रभाव समुद्र किनाऱ्यापासून दूर महासागरांच्या विशाल प्रदेशांपर्यंत होतो.

अभ्यासानुसार, महासागरांचा सर्वच भाग अंधकारमय होत चालला आहे, असंही नाही. या कालावधीत समुद्रातील जवळपास 10 टक्के भागात फोटिक झोनच्या खोलीत वाढ देखील झाली आहे.

संशोधकांनुसार या संमिश्र चित्रातून समुद्राच्या रचनेतील गुंतागुंत आणि समुद्राच्या पाण्यावर प्रभाव टाकणारी अनेक कारणं दिसून येतात.

समुद्रात अंधार पसरल्यामुळे काय होईल, हे अद्याप पूर्णपणे स्पष्ट नाही. मात्र वैज्ञानिकांचं म्हणणं आहे की यामुळे सागरी जीवन आणि इकोसिस्टमवर परिणाम होऊ शकतो.

डॉ. थॉमस डेव्हिस विद्यापीठात मरीन कॉन्झर्व्हेटिव्हचे सहाय्यक प्राध्यापक आहेत. ते म्हणतात, “संशोधनातून समोर आलं आहे की गेल्या 20 वर्षांमध्ये समुद्राच्या पृष्ठभागाचा रंग बदलला आहे. असं प्लँक्टन म्हणजे समुद्रात वाहून येणाऱ्या सूक्ष्मजीवांमध्ये बदल झाल्यामुळे झालेलं असू शकतं.”

“मात्र आमचं संशोधन या गोष्टीचा पुरावा देतं की अशा बदलामुळे मोठ्या प्रमाणात अंधार निर्माण होतो. त्यामुळे सागरी जीवनावर परिणाम होतो. हे सागरी जीवन त्याच्या अस्तित्वासाठी आणि प्रजननासाठी सूर्य आणि चंद्र यांच्या प्रकाशावर अवलंबून असतं.”

सागरांमध्ये असणारा फोटिक झोन हा सागरी जीवनाचा पाया आहे. समुद्राच्या या भागात फायटोप्लँक्टन या सूक्ष्म वनस्पती प्रकाश संश्लेषण करतात. म्हणजे सूर्यप्रकाशात अन्नाची निर्मिती करतात. हे सूक्ष्मजीव अन्नसाखळीचा पाया आहे.

ते समुद्राच्या पृष्ठभागाजवळ आढळतात, कारण प्रकाश संश्लेषण करण्यासाठी त्यांना सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असते.

याच कारणामुळे अनेक सागरी जीव फोटिक झोन म्हणजे समुद्रात जिथवर सूर्यप्रकाश पोहोचतो, तिथे शिकार करतात आणि प्रजनन करतात. कारण त्या भागात मोठ्या प्रमाणात अन्न उपलब्ध असतं.

फायटोप्लँक्टन वातावरणातील जवळपास अर्ध्या ऑक्सिजनची निर्मितीदेखील करतात. कार्बन चक्र आणि सागरी जीवनासाठी ते खूप महत्त्वाचं असतं.

डॉ. डेव्हिस यांचं म्हणणं आहे की मानव ज्या हवेत श्वास घेतो, त्यावरदेखील ओशन डार्कनिंगचा परिणाम होऊ शकतो. जगभरात माणसं मासे खातात. त्या माशांवरदेखील याचा परिणाम होऊ शकतो. त्याचबरोबर हवामान बदलाला तोंड देण्याच्या जगाच्या क्षमतेवर देखील परिणाम होऊ शकतो.

“आमच्या संशोधनातून समोर आलेले निष्कर्ष चिंतेचं खरं कारण समोर आणतात.”

युनिव्हर्सिटी ऑफ प्लिमथमधील मरीन लॅबमध्ये सायन्स फॉर बायोजिओकेमिस्ट्री अँड ऑब्झर्वेनश्नचे प्रमुख असलेले प्राध्यापक टिम स्मिथ म्हणतात की या बदलामुळे सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असलेले काही सागरी जीव पृष्ठभागाच्या जवळ येऊ शकतात. यामुळे अन्न आणि इतर स्त्रोतांसाठीची स्पर्धा वाढेल.

प्राध्यापक टिम स्मिथ म्हणतात, “यामुळे संपूर्ण सागरी इकोसिस्टममध्ये मूलभूत स्वरुपाचे बदल होऊ शकतात.”

‘डार्कनिंग ऑफ द ग्लोबल ओशन’ नावाच्या या संशोधनासाठी संशोधकांनी प्रगत महासागर मॉडेलिंगबरोबरच उपगृहांद्वारे मिळालेल्या जवळपास दोन दशकांच्या माहितीचं विश्लेषण केलं.

नासाच्या ओशन कलर वेब डेटाद्वारे (हा जगभरातील महासागरांना 9 किलोमीटरच्या पिक्सलमध्ये विभागतो) संशोधकांना प्रत्येक पिक्सलसाठी महासागराच्या पृष्ठभागावर होणाऱ्या बदलांवर देखरेख केली.

तसंच समुद्राच्या पाण्यातील प्रकाशाचं मोजमाप करण्यासाठी डिझाइन करण्यात आलेल्या अल्गोरिदमचा वापर करून प्रत्येक ठिकाणी फोटिक झोनच्या खोलीचा अंदाज लावण्यात आला.

दिवसा आणि रात्री प्रकाशाच्या स्थितीत होणाऱ्या बदलांचा सागरी जीवांवर कसा प्रकारे परिणाम होतो, याचा अभ्यास करण्यासाठी, सौर आणि चंद्र किरणोत्सर्ग मॉडेल्सचा वापर करण्यात आला.

अभ्यासात दिसून आलं की दिवसाच्या तुलनेत रात्रीच्या वेळेस प्रकाशाच्या पातळीत होणारा बदल कमी होता. मात्र तरीदेखील इकोसिस्टमचा विचार करता तो महत्त्वाचा होता.

बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.