टेंबा बवुमा : दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेट संघात आरक्षण का आहे? समतेच्या या लढ्याचा इतिहास कसा आहे?

टेंबा बवुमाच्या नेतृत्वाखाली दक्षिण आफ्रिकेने वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिपचं विजेतेपद पटकावलं आहे. तब्बल 27 वर्षानंतर दक्षिण आफ्रिकेने एखाद्या आयसीसी स्पर्धेत विजय मिळवला आहे.

दक्षिण आफ्रिकेचा हा विजय कुठल्याही अर्थाने केवळ सांकेतिक नाही. तर ‘रेनबो नेशन’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या दक्षिण आफ्रिकेच्या सामूहिक अंत:प्रेरणेचं हे एक निर्णायक दर्शन आहे.

दक्षिण आफ्रिकेचा कर्णधार टेंबा बवुमावर अभिनंदनाचा वर्षाव करताना भान हरपलेल्या सोशल मिडियाकरांनी मिम्स आणि रिल्स च्या माध्यमातून ‘लॉर्ड बवुमा’ म्हणून त्याचं कौतुक केलं.

पण बवुमाच्या पाठीवरचे इतिहासाचे ओझे आणि वंशभेदाच्या अमानवी व्यवस्थेचे व्रण मात्र यामुळे दुर्लक्षित झाले.

दक्षिण आफ्रिका क्रिकेटमध्ये कृष्णवर्णीय खेळाडूंना आरक्षण आहे, याची वरपांगी माहिती सर्वांना असते.

पण या आरक्षणाचा इतिहास नेमका काय आहे? मुळात दक्षिण आफ्रिकेत कृष्णवर्णियांची स्थित्यंतरं आणि आजचा दक्षिण आफ्रिकेचा विजय याची सांधेजोड करण्याचा प्रयत्न करणार आहोत.

दक्षिण आफ्रिकेच्या इतिहासात वंशवादी पद्धतीने चालणारे वर्णभेदी (अपरथाईड) शासन कसे थोपवले? हे जाणून घेण्याआधी आपल्याला ‘वंश’ या अशास्त्रीय संकल्पनेची ओळख करून घेणे आवश्यक आहे.

युरोपीय वसाहतकारांनी जगभरात आपले शासन चालविण्यासाठी आणि त्याला अधिमान्यता मिळवून देण्यासाठी वांशिक छद्मविज्ञानाची (Pseudo Science) निर्मिती केली.

जगभरात फोफावलेल्या साम्राज्यवादाला अधिमान्यता मिळवून देण्यासाठी त्यांनी ‘वंश’ या खोट्या संकल्पनेला ‘वास्तव’ म्हणून थोपवायला सुरुवात केली.

श्वेतवर्णीय युरोपियन हे वांशिक दृष्ट्या ‘श्रेष्ठ’ आहेत आणि इतर सर्व हे ‘निकृष्ठ’ आहेत व याच ‘वांशिक न्यायाने’ ‘श्रेष्ठ वंशाच्या’ युरोपियनांना जगवार सत्ता गाजवण्याचा अधिकार आहे, अशा मिथ्या कल्पनेच्या आधारावर वसाहतवाद आणि साम्राज्यवादाच्या विचारप्रणालीचा विस्तार झाला.

वसाहतवाद आणि साम्राज्यवादाच्या विस्तारासोबत ‘खास’ अशी युरोपियन ‘श्रेष्ठ’ संस्कृती वसाहतींवर थोपवली गेली.

या प्रक्रियेत भाषा, संस्कृती, तत्वज्ञान, विचारधारा, आर्थिक व्यवस्था इत्यादी गोष्टींसह वसाहतवादी युरोपियनांनी खेळांचा वापर आपली सांस्कृतिक श्रेष्ठता दर्शविण्यासाठी आणि वसाहतींचे ‘शिस्तीकरण’ करण्यासाठी माध्यम म्हणून केला.

क्रिकेट हा इंग्रजी खेळ अशाच प्रकारे त्या त्या वसाहतींमध्ये आपल्या विशिष्ट अशा वासाहतिक आणि वांशिक संदर्भासह गेला.

दक्षिण आफ्रिकेतील वसाहतकारांमध्ये डच आफ्रीकानर्स (‘डच सिव्हिलायझेशन मिशन’ – यांच्या मते काळे लोक हे ‘स्केप्सेल्स’ म्हणजे ‘Creatures’ आहेत व त्यांना ‘सुसंकृत’ करण्याची ईश्वरी जबाबदारी गौरवर्णीयांवर आहे अशी त्यांची अपधारणा होती) आणि इंग्रजी भाषिक ब्रिटीश असे दोन गट होते, ते अनुक्रमे सतराव्या आणि अठराव्या शतकात दक्षिण आफ्रिकेत गेले.

वसाहत स्थिर स्थावर झाल्यानंतर या दोन गटांमध्ये सामुदायिकतेचा विकास झाला. या प्रक्रियेत क्रिकेट या खेळाला महत्व प्राप्त झाले.

श्वेतवर्णीय वसाहतकारांची ‘साऊथ आफ्रिकन’ अशी सामुहिक ओळख तयार होण्यात क्रिकेटने महत्वाची भूमिका बजावली.

श्वेतवर्णीयांची ही ओळख दक्षिण आफ्रिकन कृष्णवर्णीयांशी शक्य तितके ‘अंतर’ ठेवण्यातूनही निर्माण झाली. श्वेतवर्णीयांनी त्यांच्या वंशाला ‘सामान्य’ म्हटले तर ‘इतर वंश’ त्यांच्यासाठी ‘समस्या’ होते.

बोअर युद्धानंतर ही ‘समस्या’ सोडविण्यासाठी 1905 मध्ये साउथ आफ्रिकन नेटिव्ह अफेयर्स कमिशन (SANAC) ची स्थापना करण्यात आली.

कमिशनचे चेअरमन गोडफ्रे लॅक्डेन यांनी आफ्रिकेतील लोकं बुद्धीने कमी असतात आणि याबाबतीत ते बबून माकडांसारखे असल्याचे म्हटले. यानंतर कृष्णवर्णीय आणि श्वेतवर्णीय यांच्या वेगळ्या वस्त्या करण्यात आल्या, त्याला ‘विलगीकरण’ (Segregation) असं म्हटलं गेलं.

कृष्णवर्णीयांच्या या शोषणाला ‘वंशाचा’ आधार होता. ‘वंशाला’ शारीरिक आणि मानसिक क्षमतांचे मानक म्हणून ग्राह्य धरले गेले, त्यानुसार व्हाइट्स, कलर्ड, भारतीय-एशीयन्स, आफ्रिकन्स, अशी वांशिक उतरंड तयार केली गेली. अशाप्रकारे दक्षिण आफ्रिकेत कातडीचा रंग हाच नागरिकत्वाचा आधार बनला.

वंशभेदी अशा वर्णभेदी कायद्यानुसार कृष्णवर्णीय लोकांना श्वेतवर्णीयांच्या वस्तीत फक्त गरजेसाठी शेतमजूर, खाणकामगार आणि कारखान्यांमध्ये कामगार म्हणून प्रवेश होता.

क्रिकेट या खेळात लागणारी सचोटी ही फक्त ‘श्रेष्ठ’ वंशाकडे आहे म्हणून ‘निकृष्ट’ वंशापासून स्वतः चे वेगळेपण सिध्द करण्यासाठी आणि आफ्रिकन स्त्रियांशी संपर्क टाळण्यासाठी क्रिकेटला श्वेतवर्णीय समूहांमध्ये फार मानाचं स्थान होतं.

वर्णभेदी कायदे लागू झाल्यानंतर ‘वांशिक उतरंडी’ नुसारच खेळांचेही वितरण केले गेले. खेळ खेळण्यासाठी आफ्रिकन लोकं ‘लायक’ नाहीत या समजुतीनुसार कृष्णवर्णीय समूहांना क्रिकेट वर्ज्य होतं याउलट क्रिकेट हे श्वेतवर्णीयांच्या ‘अस्सलपणाचे लक्षण’ मानले जात होते.

क्रिकेट या खेळातून व्हिक्टोरियन आणि वांशिक श्रेष्ठत्व दर्शवणारे मूल्य प्रतिबिंबित होतात. हा ‘खास’ वंश श्रेष्ठत्व जोपासता यावा यासाठी साउथ आफ्रिकन श्वेतवर्णीय मध्यमवर्गाने क्रिकेट खेळण्यातच नव्हे तर व्यवस्थापनातही हिरीरीने भाग घेतला.

अपरथाइड म्हणजे वर्णभेदाला अधिकृत कायदा मानून त्याद्वारे केलेले शासन. वर्णभेदी राजवटीतील (1948-94) वंशभेदाची कल्पना आपण पुढील काही उदाहणांवरून करू शकतो.

कोण कुठे राहावे, कुठल्या शाळेत जावे, कुठल्या रुग्ण्यालयात जावे, त्यासाठी कुठल्या वांशिक रुग्णवाहिकेत जावे, कोणत्या ‘वंशाचे’ रक्त कोणत्या रुग्णाला दिले जावे, मृत्युनंतर कोणाचे थडगे कुठे असावे, कोणी कुठे काम करावे, त्या त्या वंशानुसार कुठला पगार मिळावा, पेन्शन किती मिळावी आणि कोणाला मिळावी, कोणी काय प्यावे, कुठे पोहायला जावे, कुठे प्रार्थना करावी- कुठल्या चर्चमध्ये करावी, कोणी मतदान करावे कोणी करू नये इत्यादी इत्यादी सर्व तुम्ही कुठल्या ‘वंशाचे’ आहात यावरून ठरत होते.

अर्थातच कृष्णवर्णीयांना बहुतेक मानवी हक्क नाकारले गेले होते किंवा त्यात त्यांचे स्थान दुय्यम होते. वरील उदाहणांवरून आपण त्यांच्या क्रीडा क्षेत्रातील स्थानाचा अंदाज लावता येऊ शकतो.

क्रीडा क्षेत्राल लागणाऱ्या सर्व सोयी सुविधा या फक्त श्वेतवर्णीय लोकांसाठीच उपलब्ध होत्या, कृष्णवर्णीयांना त्यात कुठलेली स्थान नव्हते.

कृष्णवर्णीय खेळाडूंना ओबडधोबड खेळपट्टीवर जुनाट मॅट वर खेळावे लागे.

अशा अभावग्रस्ततेतही याकुब ओमर आणि बॅसील ऑलीवेरा या खेळाडूंनी साठ सत्तरच्या दशकात उल्लेखनीय कामगिरी केली होतीच. परंतु वंशभेदामुळे त्यांना समान संधी नाकारली गेली.

कृष्णवर्णीयांना खेळण्याच्या संधी का दिल्या जात नाहीत? किंवा ते खेळ खेळण्यास कसे लायक नाहीत? यासाठी वारंवार काहीतरी ‘तर्क’ दिले जात असत.

जसे की, ‘त्यांना जलतरण स्पर्धेत घेऊ शकत नाही कारण कृष्णवर्णीयांची कातडी वेगळी आहे, याकारणाने पोहतांना त्यांच्या त्वचेवरील पेशी पाण्यामुळे बंद होतात आणि ते लवकर थकतात’, ‘थंड वातावरणात त्यांच्या काळ्या कातडीमुळे त्यांना धावता येत नाही म्हणून त्यांना धावण्याच्या स्पर्धेत स्थान दिले जात नाही’ असे नानाविध ‘तर्क’ दिले जात होते.

वर्णभेदी शासनाने कृष्णवर्णीयांच्या मुक्तीसाठी चालणाऱ्या चळवळींवर प्रतिबंध लावला होता. अशात उदय झाला नॉन रेशियल स्पोर्ट्स आणि Black स्पोर्ट्सचा. खेळ हे एकप्रकारे प्रतिरोध दर्शविण्याचे मध्यम याकाळात बनले होते.

श्वेतवर्णीयांच्या अधिपत्याखालील क्रीडांगणांवर अधिकार सांगणे ही राजकीय हक्कांसाठीची सांकेतिक कृती ठरत होती. वर्णभेदाला विरोध करणारे खेळाडू हे ‘स्पोर्ट्स टेररीस्ट’ म्हटले जाऊ लागले. खेळासाठी असणारा हा झगडा निव्वळ खेळासाठी नसून एक राजकीय संघर्ष होता.

पुढील दोन दशकांत भारतीय आणि कृष्णवर्णीयांच्या वस्त्यांमध्ये क्रिकेटला बऱ्यापैकी लोकप्रियता मिळत गेली. याचा आर्थिक फायदा घेता यावा आणि श्वेतवर्णीयांची वंशभेदी प्रतिमा धुवून काढण्यासाठी 1970 मध्ये South African Council on Sports ची स्थापना करण्यात आली.

या समितीने क्रीडाक्षेत्रात ‘सुधारणावादी’ पावले उचलायला सुरवात केली. याच काळात जागतिक क्रिकेटविश्वाने वंशभेदाने बरबटलेल्या साउथ आफ्रिकन क्रिकेट टीमवर बहिष्कार टाकला होता.

आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट जगताने बंदी घातल्यावरही वर्णभेदी शासनालाला एका अर्थाने अधिमान्यता मिळवून देण्यासाठी साउथ आफ्रिकेत क्रिकेट चे ‘रिबेल दौरे’ खेळवले गेले. या दौऱ्यात इंग्लंड मधील तत्कालीन दिग्गज खेळाडुंचा समावेश होता.

पुढच्या दोन दशकांत कृष्णवर्णीयांचा वंशभेद विरोधी राजकीय संघर्ष तीव्र होत गेला आणि शेवटी वर्णभेदी राजवटीचा अंत झाला. ‘नो नॉर्मल स्पोर्ट्स इन अ‍ॅबनॉर्मल सोसायटी’ अशी घोषणा करण्यात आली.

नेल्सन मंडेला यांच्या नेतृत्वाखालील लढ्यात जगातील सर्वात महान लोकशाहीचा सुतोवाच करण्यात आला.

दक्षिण आफ्रिकेच्या दैनंदिन जीवनात, राज्यतंत्रात लोकशाही मुल्ये प्रवर्धित करण्याचे अभिवचन तिथल्या राज्यघटनेने दिले. आपल्या वर्णभेदविरोधी कटीबद्धतेमुळे पुढे दक्षिण आफ्रिकेवरील क्रिकेट बंदी हटवण्यात आली.

वर्णभेदी राजवटीचा अंत झाल्यावर कागदावर का होईना जगातील सर्वात प्रबुद्ध अशी मानवी हक्कांची सनद असणाऱ्या राज्यघटनेची निर्मिती करण्यात आली. यात देशातील सर्व समूहांच्या जीवनात अंतर्बाह्य आणि आमुलाग्र परिवर्तन करण्याचे अभिवचन दिले गेले.

क्रिकेट या खेळाला वसाहतिक आणि वांशिक भेदभावाचा इतिहास असल्याने त्यात समान संधी निर्माण करण्यासाठी हस्तक्षेप केला गेला. याला ‘डेव्हलपमेंट प्रोग्राम’ असे म्हटले गेले.

वरील उद्दिष्टे लक्षात घेता कृष्णवर्णीयांना क्रिकेट मध्ये सामावून घेण्यासाठी संस्थात्मक पावले उचलली गेली. तरीही राष्ट्रीय संघात एकही कृष्णवर्णीय खेळाडू नव्हता.

पहिला खेळाडू मखाया एन्टीनी यायला 1998 उजाडले. त्याआधी हर्शेल गीब्ज या ‘कलर्ड’ खेळाडूने 1996 पदार्पण केले होते.

अजूनही क्रिकेट नियमन करणाऱ्या प्रशासनात श्वेतवर्णीयांचा भरणा अधिक होता, दौरे भरवण्यात मुख्य भूमिका बजावणारे अली बाकर United Cricket Board of South Africa (UCB) चे (1991) व्यवस्थापकीय संचालक (Managing Director) होते तर UCB चे 18 पैकी 11 कार्यकारी सदस्य हे श्वेतच होते.

परिणामी 1994 ते 98 च्या दरम्यान एकही कृष्णवर्णीय खेळाडू राष्ट्रीय स्तरावर प्रतिनिधित्व करू शकला नाही. संघनिवड करतांना क्रिकेट बोर्ड आणि कर्णधार यांचे कृष्णवर्णीयांबद्दलचे पूर्वग्रह हे स्पष्टपणे लक्षात येत होते.

‘प्रशासनातील काळे अधिकारी हे ‘टोकन अपोईंटमेंट’ आहे ते परिवर्तन (transformation)चा ध्येयवाद विसरले असून कृष्णवर्णीयांचा समावेश करण्यात असमर्थ ठरत आहेत’ अशी टीका प्रसिध्द नाटककार रॉनी गोव्हेंडर यांनी केली होती.

तरीही ‘क्रिकेट मध्ये राजकारणाला स्थान नसावे’ अशी यथास्थितिवादी ‘स्टेटस को’ भूमिका कर्णधार आणि प्रशिक्षक वारंवार अधोरेखित करत असत.

संघात कृष्णवर्णीयांचे प्रतिनिधित्व असावे यासाठी जनमताचा रेटाही वाढत होता. म्हणून क्रिकेटमध्ये कृष्णवर्णीयांसाठी प्रोवेन्शियल पातळीव ‘अफरमेटीव्ह अ‍ॅक्शन’ म्हणजे आरक्षणाची ची तरतूद करण्यात आली.

राष्ट्रीय पातळीवर मखाया एन्टीनी आणि पॉल अ‍ॅडम्स या खेळाडूंना राजकीय हस्तक्षेपामुळेच संघात स्थान मिळणे शक्य झाले.

आम्हाला डावलून ‘अपात्र’ खेळाडूंना निवडले गेले अशी ओरड तत्कालीन श्वेतवर्णीय खेळाडूंनी उठवली होती, एन्टीनी आणि पॉल अ‍ॅडम्स यांनी नंतरच्या काळात त्याच्यापेक्षा सरस अशीच कामगिरी करून दाखवली पॉल अ‍ॅडम्स ने 45 कसोटी सामन्यांत 32.87 च्या सरासरीने 134 बळी घेतले.

डावलले गेल्याची तक्रार करणारे निकी बोये आणि पॅट सिमकॉक्स यांचे अनुक्रमे 43 सामन्यात 42.65 च्या सरासरीने 100 बळी व 20 सामन्यात 43.32 च्या सरासरीने 37 बळी आहेत.

राजकीय हस्तक्षेप नसता तर गिब्ज, न्टीनी आणि पॉल अ‍ॅडम्स यांना आंतरराष्ट्रीय पातळीवर खेळता आले असते का? तत्कालीन परिस्थिती बघता या प्रश्नाचे उत्तर नाही असेच मिळते.

पुढे राष्ट्रीय संघातही ‘कोटा’ सिस्टम म्हणजे गौरवर्णेतर खेळाडूंसाठी राखीव जागांची तरतूद करण्यात आली. या अंतर्गत 2 कृष्णवर्णीय खेळाडूंना संघात घेणे अनिवार्य केले गेले तर, चार जागा ‘कलर्ड’ आणि भारतीय-आशियायी खेळाडूंसाठी आरक्षित ठेवण्यात आल्या.

पुढच्या दोन दशकांत आरक्षणाच्या या तरतुदीमुळेच हाशीम आमला, वर्नेन फीलँडर, कगीसो रबाडा सारख्या महान खेळाडूंना संधी मिळू शकली.

क्रीडा क्षेत्रातील परिवर्तन हे राजकीय- सामाजिक बदलांसोबतच अभिप्रेत होते म्हणून ट्रान्सफॉर्मेशनच्या अजेंड्या वर क्रीडा क्षेत्राला महत्वाचे स्थान होते. याच्या उद्दिष्टपूर्ती साठी पुढच्या दशकापर्यंत क्रिकेट मध्ये काही संस्थात्मक बदल करण्यात आले.

वरील तिन्ही बदल संस्थात्मक पातळीवर करण्यात आले. पुढच्या काळात क्रिकेटच्या नियामक मंडळात कृष्णवर्णीय अधिकाऱ्यांची नेमणूक झाली, त्यांनी पुढे काही धोरणात्मक निर्णय घेतले.

क्रिकेटमध्ये कृष्णवर्णीयांचा सहभाग वाढला, प्रतिनिधित्व मुद्दा मार्गी लागायला सुरवात झाली. तरीही काही प्रश्न अनुत्तरीतच राहिले.

वांशिक विषमता आणि हिंसेचा इतिहास असलेल्या दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघात कृष्णवर्णीयांच्या प्रतिनिधित्वाला महत्वाचे स्थान आहेच, परंतु समग्र राजकीय-सामाजिक-आर्थिक परिवर्तनाच्या संदर्भात क्रिकेटचा इतिहास बघितल्यास त्याच्या मर्यादाही लक्षात येतात.

या मर्यादा फक्त क्रिकेट पुरत्या मर्यादित नसून त्यात इतर सर्व क्षेत्रातील मर्यादाही दृष्टीस येतात.

ट्रान्सफॉर्मेशन नंतर दक्षिण आफ्रिकन समाजत वर्णभेदी काळात अस्तित्वात असलेल्या आर्थिक आणि सामाजिक विषमतेत काही प्रमाणात बदल व्हायला सुरुवात झाली.

या प्रक्रियेत दक्षिण आफ्रिकन कृष्णवर्णीयांमध्ये एका मध्यमवर्गाचा उदय झाला खरा परंतु ट्रान्सफॉर्मेशन नंतर आर्थिक संसाधनांचे पुनर्वाटप होणे अभिप्रेत होते तसे झाले नाही.

दक्षिण आफ्रिकेच्या अर्थव्यवस्थेचा मोठा भाग श्वेतवर्णीयांच्याच नियंत्रणाखाली राहिला (अजूनही आहे). संसाधानाचे फेरवाटप हा तसा राजकीय प्राधान्यक्रमाचा मुद्दाही राहिला नव्हता.

नव्या प्रजासत्ताक राज्यात वर्णभेद विरहित ‘मार्केट इकॉनॉमी’ अशी घोषणा करण्यात आली. परंतु त्यात कृष्णवर्णीयांच्या मुलभूत प्रश्नांना बाजूला सारले गेले होते.

जुन्या विषमता थोड्याफार फरकाने तशाच अस्तित्वात असताना खऱ्याखुऱ्या समान संधीचा जवळ जाता येत नाही.

प्रत्येकाला स्वतः च्या गुणांचा विकास करता यावा असे संधीचे लोकशाहीकरण आर्थिक-सामाजिक दृष्ट्या विषम असलेल्या समाजात फक्त प्रतिनिधित्वाच्या तरतुदीने करता येत नाही.

क्रिकेटमध्ये याचे पडसाद निश्चितपणे दिसले. पहिल्या पिढीतील काळे क्रिकेटर्स हे सुविधासंपन्न अशा पारंपारिक ‘व्हाईट स्कूल’ (नंतर याला मॉडेल ‘C’ स्कूल म्हटले गेले) मधून शिकलेले होते.

मखाया एन्टीनी (डेल कॉलेज), पॉल अ‍ॅडम्स (प्लमस्टेड हाय), हर्षेल गिब्स (Diocesan college), व्हिक्टर म्पीटसंग (Greys Highschool), हाशीम आमला (डरबन बॉईस हाय) हे व्हाईट स्कूल मध्ये शिकलेले खेळाडू होते.

तसेच 2000 साली इंग्लंड मध्ये झालेल्या पंधरा वर्षाखालील क्रिकेट विश्वचषकातील साउथ आफ्रिकन टीमचे 14 पैकी आठ खेळाडू काळे होते व सर्वच ‘व्हाईट स्कूल’ मधील होते.

ही बाब कृष्णवर्णीय खेळाडूंच्या प्रगतीच्या सोबतच परिवर्तनाच्या प्रक्रियेच्या अभिजनवादी चारित्र्याचे निदर्शक होती.

कृष्णवर्णीय खेळाडूंचे प्रशिक्षण आणि सामाजीकीकरण झाले तिथे शिक्षणाच्या खासगीकरण करण्याची ओरड केली जाते, संधीच्या समानतेचे अभिवचन देणाऱ्या साउथ आफ्रिकन प्रजासत्ताकच्या गाभ्याशीच ही बाब विसंगत होती.

अशात संधींचे लोकशाहीकरण या ट्रान्सफॉर्मेशनच्या मूळ ध्येयवादाला बगल दिली गेली.

दारिद्र्य, वंचितता आणि अभावग्रस्तातेतून आलेल्या प्रतिभावंत युवा कृष्णवर्णीय खेळाडूंना UCB ने अशाच व्हाईट स्कूल्स मध्ये एकप्रकारे ‘सामावून घेतले’.

अशाप्रकारे क्रिकेट संघात कृष्णवर्णीयांचे प्रतिनिधित्वही दाखवता येत होते आणि तेच कृष्णवर्णीय खेळाडू ‘रोल मॉडेल्स’ म्हणून मिरवताही येत होते.

कृष्णवर्णीयांच्या वस्तीत वंचित समूहांना समान संधी उपलब्ध होईल यासाठीचे संस्थात्मक काम अपवादानेच केले गेले.

सरकारने विषम विकासाकडे डोळेझाक केल्यामुळे अनेक वंचित कृष्णवर्णीय खेळाडू आजही दुर्भिक्षतेत खितपत पडून आहेत.

कृष्णवर्णीयबहूल (आफ्रिकन टाऊनशिप) भागांमध्ये प्रतिभा असते परंतु खेळाच्या सोयीसुविधा या फक्त श्वेतवर्णीय वस्तींमध्ये उपलब्ध असल्याने त्यांना आपल्या गुणांचा विकास करता येत नाही.

राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक स्तरावर प्रतिनिधित्व असलेले बहुसंख्य कृष्णवर्णीय खेळाडू हे मध्यमवर्गीय असल्यामुळे वंचितांना कायमच प्रतिनिधित्व मिळेल याची शाश्वती नसते.

कोटा सिस्टीमचे समर्थक आणि ‘मेरीट’ आधारित संघनिवड या दोन्ही पक्षात एक कमालीचे साम्य ते म्हणजे हे दोघेही पक्ष अभिजन वर्गाच्या विशेषाधिकाराला नजरेआड करून चर्चेच्या बाहेर ठेवतात.

काही वर्षांपूर्वी जॉर्ज फ्लॉईडच्या हत्येनंतर जगभरात ब्लॅक लाइव्ह्ज मॅटर (Black Lives Matter) चळवळीने वेग धरला.

लुंगी एन्गीडी या कृष्णवर्णीय खेळाडूने चळवळीला समर्थन दाखवत वर्णभेदावर चर्चा करण्याचे आणि सांघिक पातळीवर भूमिका घेण्याबाबत भाष्य केलं. यावर आजी माजी श्वेतवर्णीय खेळाडूंकडून विरोध झाला आणि नेहमीप्रमाणे कोटा सिस्टीम वर प्रश्न उपस्थित केले गेले.

श्वेतवर्णीयांवर कशा प्रकारे अन्याय होतो, त्यांना वगळले जाते असाही सूर उठवला गेला. कृष्णवर्णीयांच्या जीविताबद्दल बोलतांना आपण दक्षिण आफ्रिकेतील श्वेतवर्णीय शेतकऱ्यांवर होणाऱ्या अत्याचारांबद्दल का बोलत नाहीत? अशी फेसबूक पोस्ट रुडी स्टेन या माजी श्वेतवर्णीय फलंदाजाने केली. (7 जुलै 2020)

त्याला दुजोरा देत ब्रायन मॅकमिलन (श्वेत) हा माजी गोलंदाज आणि त्याचा सहकारी बोएटा डीपेनार यांनीही अशाच प्रकारे आपले मत मांडले (डीपेनार यांनी नंतर या प्रकरणी माफीही मागितली). पॅट सिमकॉक्स या माजी श्वेतवर्णीय खेळाडूने तर सांघिक पातळीवर अशी भूमिका घेणे अत्यंत ‘नॉनसेन्स’ गोष्ट असल्याचे म्हटले.

यानंतर कोटा प्लेयर म्हणून दिल्या गेलेल्या दुय्यम आणि तुच्छ वागणुकीवर माजी कृष्णवर्णीय खेळाडूंनी मौन सोडले. कलर्ड खेळाडूंनी एन्गीडीच्या समर्थनात आपले अनुभव सांगितले.

हाशीम आमलाने लुंगी एन्गीडीची बाजू घेत एक इंन्स्टाग्राम पोस्ट केली. त्यात तो म्हणला की, त्याच्यासह अनेकांनी वर्णभेदाचे चटके सहन केलेले असून,न्गीडी त्याची बाजू मांडत आहे ही स्वागतार्ह बाब आहे.

हाशीम आमलाचा स्टान्स, रीस्ट वर्क आणि टेक्निक ढिसाळ आहे आणि हा फलंदाजीच्या ‘पारंपरिक’ साच्यात बसत नाही म्हणून त्याला सुरवातीच्या काळात वगळले गेले होते.

संधी मिळाल्यावर या ‘अपारंपरिक’ आणि ‘ढिसाळ’ फलंदाजाने जे विक्रम केले जे आजतागायत कोणी मोडू शकले नाही.

विरोधाभास म्हणजे म्हणजे त्याचाच समकालीन अब्राहम डीव्हीलीयर्स, जॅक्स कॅलीस यांच्या ‘अपारंपारिक’ स्टान्स आणि टेकनिक ला नेहमीच ‘क्लासिकल’ म्हटले गेले. अ‍ॅश्वेल प्रिन्स, खाया झोन्डो, मखाया एन्टीनी यांनीही त्यांच्यासोबत झालेल्या भेदभावावर सार्वजनिक रित्या मत मांडले.

कोटा प्लेयर्सवर नेहमीच कामगिरी करण्याचे दबाव असते शिवाय पराभवासाठीही त्यांनाच जबाबदार धरले जाते असं टेंबा बवुमा म्हणला.

BLM च्या निमित्ताने कोटा सिस्टीम आणि वर्णभेदावर जी सार्वजनिक चर्चा झाली त्यावरून आपल्या लक्षात येते की, प्रतिनिधित्वाचे धोरण हे अत्यावश्यक आहे.

अल्पसंख्यांक असणाऱ्या श्वेतवर्णीयची टीममधील बहुसंख्या ही ‘नॉर्मल’ असते तर बहुसंख्यांक कृष्णवर्णीयांची अल्पसंख्या ही असामान्य (अ‍ॅबनॉर्मल) का वाटते?

अल्पसंख्यांक असणारे श्वेतवर्णीय हे ‘सामान्य’ आणि ‘बहुसंख्यांक’ कसे बनतात? प्रतिनिधित्वाच्या तरतुदीवरील प्रश्नांचे उत्तर शोधण्यास दिशादर्शक ठरते. वांशिक भेदभावाचा मुद्दा खेळाडूंनीच अधोरेखित करणे हे वर्णभेदावरील सार्वजनिक चर्चेचे क्षितीज विस्तारण्याचे निदर्शक मानले पाहिजे.

टेंबा बवुमा हा कृष्णवर्णीय खेळाडू आता आता एकदिवसीय आणि टी-20 चा कर्णधार आहे, हे प्रतिनिधित्वाच्या तरतुदीने शक्य झाले.

बवुमा हा कृष्णवर्णीयांच्या वस्तीत जन्माला आला, अत्यंत प्रतिकूल परिस्थिती असतानाही त्याने संघात स्थान मिळवले, कसोटीत शतक झळकावणारा पहिलावहिला कृष्णवर्णीय फलंदाज ठरला, पुढे कर्णधार बनला, वांशिक भेदभावाची ट्रोलिंग त्याच्या वाट्याला आली.

त्याच्या निमित्ताने अनेकांनी वांशिक गरळ ओकली, परंतु तेम्बा स्थितप्रज्ञ राहिला, वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पिअनशिप मध्ये त्याच्या नेतृत्वात संघ अजिंक्य ठरला, कगीसो रबाडा, लुंगी एन्गीडी आणि टेंबा बवुमा यांनी त्या विजयात सिंहाचा वाटा उचलला.

वर्णभेद विरहित संघ निवडीच्या अटीवर दक्षिण आफ्रिका क्रिकेटचे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये पुनरागमन शक्य झाले होते, आज तो ध्येयवाद बऱ्याच अंशी फलद्रूप झाला.

कृष्णवर्णीय वस्तीतल्या टेंबा बवुमाने नव्या दक्षिण आफ्रिकेचे नेतृत्व करत विश्वविजय मिळवला ही बाब वंशभेदाने आणि अनेक अंतर्विरोधांनी ग्रस्त

रेनबो नेशन म्हणवल्या जाणाऱ्या दक्षिण आफ्रिकेच्या सामुहिक कल्पनेला काव्यात्म न्याय (पोएटिक जस्टीस) देणारी ठरली आहे. आधी दक्षिण आफ्रिकेच्या खेळाडूंना स्प्रिंगबॉक्स म्हटले जात होते, स्प्रिंगबॉक्स हे आफ्रिकन हरीण वर्णभेदी राजवटीचे राष्ट्रीय चिन्ह होते.

ट्रान्सफॉर्मेशन नंतर दक्षिण आफ्रिकन खेळाडूंना प्रोटीयास संबोधण्यात येऊ लागले. ट्रान्सफॉर्मेशन नंतर प्रोटीया हे फुल नव्या दक्षिण आफ्रिकेचे राष्ट्रीय फुल झाले याला समावेशकतेचा सांकेतिक अर्थ आहे.

काल विजयोत्सव साजरा करताना सर्व खेळाडूंच्या हातात प्रोटीया फुल दिसले, टेंबा बवुमाच्या संघाने दक्षिण आफ्रिकेच्या समावेशक संकल्पनेला मूर्त रूप देण्याची एक महत्वाची कृती केली असं म्हणायला हरकत नाही.

(सागर नाईक हे जळगाव स्थित संशोधक असून, पुणे विद्यापीठातून ते पीएचडी करत आहेत. या लेखातील मते त्यांची वैयक्तिक आहेत.)

बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.